Chùa Một Cột không chỉ là niềm tự hào của người Việt, mà còn là biểu tượng quan trọng của văn hóa dân tộc. Với niên đại khởi dựng sớm nhất, chùa Một Cột có giá trị lịch sử đặc biệt. Dựa vào những nghiên cứu của cố giáo sư Trần Quốc Vượng, chúng ta có thể thấy rõ bóng dáng của chùa Một Cột trong kiến trúc chùa Tam Tạng của người Khơ Me ở Sóc Trăng và trên đỉnh núi Bà Pênh ở Phnôm Pênh.
Tuy chùa Một Cột không phải là duy nhất, nhưng nó đóng vai trò như một "mẫu số chung" cho các ngôi chùa trong khu vực này. Giả thiết cho rằng chùa Một Cột có thể ra đời từ những cây hương đặt tại các ngôi chùa. Trong số các cây hương đó, có những cây lộ thiên và cũng có những cây hương với hình dáng giống lồng đèn.
Chùa Một Cột được coi là biểu tượng của dân tộc, với ý nghĩa sự tồn tại và bản sắc văn hóa. Nhiều nhà khoa học đã đưa ra ý kiến riêng về chùa Một Cột, nhưng chúng chỉ là những đóng góp mới và chưa được chấp nhận rộng rãi. Hiện tại, chúng ta chỉ có thể hiểu biểu tượng kiến trúc này qua những hiểu biết từ bia chùa Long Đọi.
Theo bia, chùa Một Cột biểu thị ý nghĩa triết học và niềm tin cao cả về Phật giáo. Bông sen nghìn cánh thể hiện sự trường tồn và giải thoát thông qua trí tuệ, tòa nhà đỏ tượng trưng cho sinh khí tràn đầy và tượng Phật màu vàng biểu thị sự cao quý và trí tuệ viên mãn của đức Phật.
Với những ý nghĩa sâu sắc này, chùa Một Cột không chỉ là một công trình kiến trúc đẹp mắt, mà còn là biểu tượng của lòng kính trọng và tôn sùng của người Việt.
